Guðrún Larsen hlaut viðurkenninguna Vísindamaður ársins frá Ásusjóði

Þann 28. desember veitti stjórn Ásusjóðs heiðursverðlaun sjóðsins fyrir árið 2016. Þau voru veitt Guðrúnu Larsen jarðfræðingi við hátíðlega athöfn að viðstöddum forseta Íslands, stjórn Vísindafélags Íslendinga, Þjóðminjaverði og fulltrúum fræðasamfélagsins.

Helstu rannsókarverkefni Guðrúnar Larsen hafa verið Gjóskutímatal sem tímasetningaraðferð og tæki í eldfjallarannsóknum, tók hún við því rannsóknarstarfi og þeirri arfleifð sem Sigurður Þórarinsson lét eftir sig. Guðrún hefur rekið gossögu eldstöðvakerfa á Eystra gosbeltinu og eldstöðva undir Vatnajökli. Einnig hefur hún staðfest tengingar gjóskulaga við eldstöðvar/eldstöðvakerfi með efnagreiningum og kortlagningu. Þá hefur Guðrún metið tíðni og stærð þeytigosa á nútíma og auk þess unnið hættumat, einkum vegna jökulhlaupa og gjóskufalls. Þar að auki hefur Guðrún mælt tímasetningar á ís í íslenskum jöklum með gjóskutímatali, unnið að rannsóknum og tímasetningum á umhverfisbreytingum og mannvistarleifum og rannsakað gjóskulagaskipan í sjávarseti á norðanverðu landgrunni og tengingu þess við gjóskulagaskipan á landi.

Guðrún Larsen var fædd hinn 1. nóvember 1945 á Akureyri. Lauk hún stúdentsprófi frá Menntaskólanum á Akureyri 1964 með 1. einkunn, B.S. prófi frá Háskóla íslands 1975 í jarðfræði og 4. árs prófi frá Háskóla Íslands 1978, þar sem aðalgrein var gjóskulagafræði.

Síðar hóf Guðrún doktorsnám meðfram starfi sínu við Edinborgarháskóla árin 1998-2002.  Vegna viðvarandi skjálftavirkni í vestanverðum Mýrdalsjökli var ráðist var í að gera hættumat fyrir jökulhlaup frá Mýrdalsjökli til vesturs árið 2003.  Guðrún tók þátt í þessu verkefni og var þá frekara námi frestað.

Guðrún hefur verð jarðfræðingur við Jarðvísindastofnun HÍ frá stofnun 2004 en áður við Jarðfræðastofu Háskólans og var hún lærisveinn Sigurðar Þórarinssonar í gjóskulagafræðum og vann með Sigurði Steinþórssyni að því að meta kornagerð í öskulagi frá Heklu. Hún hefur ritað yfir 118 ritrýndar greinar og bókarkafla, yfir 30 rannsóknarskýrslur og unnið að 9 jarðfræðikortum. Meðhöfundar hennar eru fjölmargir jafnt íslenskir sem erlendir vísindamenn og stofnanir sem unnið er í samvinnu við eru margvíslegar.

Nýlega var Guðrún einn af ritstjórum opinnar vefsíðu yfir allar íslenskar eldstöðvar sem finna má á vef Veðurstofu Íslands undir heitinu FutureVolc og inniheldur 32 kafla um einstök eldstöðvakerfi og er auk þess er hún höfundur eða meðhöfundur 10 kaflanna. Þar fjallar hún um Bárðarbungu, Eldey, Grímsnes, Grímsvötn, Heklu, Kötlu, Oddnýjarhnjúk-Langjökull, Torfajökul og Þórðarhyrnu.

Guðrún er einnig einn megin höfunda hins mikla rits um  Náttúruvá á Íslandi, Eldgos og Jarðskjálftar, rit Viðlagatryggingar Íslands og Háskóla Íslands útgefið 2013. Þar er Guðrún meðhöfundur fjölmargra kafla svo sem um Innræn öfl og uppbyggingu Íslands, Eldvirk svæði á Íslandi og um eldgos. Hún er meðhöfundur kafla um gjósku og jökulhlaup. Hún fjallar einnig um einstakar eldstöðvar svo sem Heklu, Kötu og Vatnajökuls gosstöðvarnar Grímsvötn, Bárðabungu og Veiðivötn, Kverkfjöll og fleiri.

Mjög margar tilvitnanir eru gerðar í önnur birt rit Guðrúnar í bókinni.

Vatnajökulseldstöðvar hafa valdið litlu tjóni á öldum áður þar sem svæðið er afskekkt en áhrif á virkjanir geta verið alvarleg. Töluverðar líkur eru á flóðum í kjölfar slíkra gosa í ám sem renna ýmist suður eða norður frá íshellu Vatnajökuls. 6 sprungugos hafa orðið á síðustu 1.100 árum eða á 500 ára fresti. Síðasta stórgos stóð frá 31 ágúst 2014 til 27. febrúar 2015 og þakti Holuhraun og  myndaði Nornahraun eða Holuhraun hið nýja. Rannsóknir á gjóskulögum á sporðum Vatnajökuls benda til að eldstöðvarnar í Vatnajökli gjósi gjarnan á svipuðum tíma og að eldvirknin þar sé lotubundin og nái hámarki á 130-140 ára fresti.  Telur Guðrún að vænta megi áframhaldandi eldvirkni á svæðinu um nokkur ókomin ár í ljósi gossögu eldstöðvanna undir Vatnajökli og ef gosvirkni verður með svipuðu móti og fyrri aldir mun núverandi hrina standa fram til ársins 2030. Fimm  stórar vatnsafsvirknair gætu orðið fyrir truflunum og skemmdum vegna eldgosa á suðurhluta kerfisins.

Sigrún Ása Sturludóttir (t.v.) tilkynnir Vísindamann ársins, Guðrúnu Larsen (t.h.) að mati Ásusjóðs. 

Um Verðlaunasjóð Ásu Guðmundsdóttur Wright

Stofnandi sjóðsins var frú Ása Guðmundsdóttir Wright. 48 ár eru liðin frá því að hún gaf Vísindafélagi Íslendinga peningagjöf á hálfrar aldar afmæli félagsins hinn 1. desember 1968.

Verðlaunasjóður Ásu Guðmundsdóttur Wright er skipaður þremur stjórnarmönnum. Eru nú í stjórn sjóðsins þeir; Prófessor Sveinbjörn Björnsson fyrrverandi rektor HÍ; Prófessor Þráinn Eggertsson og Sigrún Ása Sturludóttir, M.Sc. sem er stjórnarformaður.

Ása Guðmundsdóttir lifði viðburðarríkri æfi. Ása fæddist að Laugardælum í Árnessýslu hinn 12. apríl 1892. Hún var dóttir Guðmundar læknis Guðmundssonar og Arndísar Jónsdóttur. Ung hélt Ása utan og lagði stund á hjúkrunar- og ljósmóður nám í Lundúnum. Dvaldi hún hjá Lord Buckmaster sem var stallari konungs og fékk hún því að ganga fyrir konung. Á siglingu heim úr námi kynntist hún Enskum lögmanni dr. Henry Newcomb Wright. Ása og eiginmaður hennar settust að lokum að á Trinidad í Vestur-Indíum, sem þá var bresk nýlenda. Þar ráku þau hjón plantekru í fögru landsvæði í Arima dal. Ása og Newcomb voru barnlaus og ráðstafaði Ása jarðeign sinni til félags fuglaskoðara og stofnaði fuglafriðland. Búgarðurinn, Spring Hill, heitir nú Asa Wright Nature Centre.

Andvirði bújarðarinnar í dollurum varði Ása meðal annars til stofnunar sjóðs í tengslum við Vísindafélag Íslendinga, sem undanfarin 48 ár hefur veitt viðurkenningu Íslendingi sem unnið hefur veigamikið vísindalegt afrek á Íslandi eða fyrir Ísland. 

Verðlaunin eru heiðursskjal og silfurpeningur með lágmynd Ásu og merki Vísindafélags Íslendinga, nafn þiggjanda og ártal er grafið í jaðarinn og fylgir í ár þriggja milljón króna peningagjöf frá hollvinum. Verðlaun úr Verðlaunasjóði Ásu Guðmundsdóttur Wright eru veitt íslenskum vísindamanni sem náð hefur framúrskarandi árangri á sérsviði sínu í vísindum eða fræðum og miðlað þekkingu sinni til framfara í íslensku þjóðfélagi.

Hollvinir sjóðsins eru  fyrirtækin Alcoa Fjarðaál og HB Grandi. Þeir gera sjóðnum kleift að veita árlega ein veglegustu verðlaun sem veitt eru til vísindamanna hér á landi og þakkar sjóðstjórnin þeim fyrirtækjum kærlega fyrir stuðninginn.